علل وابستگی به مواد مخدر

اعتیاد چیست؟

اعتیاد رفتار ارادی و تکرار شونده ای است که کنترل آن رفتار از اختیار ما خارج می شود. در چنین شرایطی رفتاری که ابتدا ارادی بوده به رفتاری اتوماتیک و غیر قابل مهار تبدیل می شود. پس نتیجه می گیریم که منظور از رفتار اعتیادی تنها اعتیاد به مواد مخدر نیست بلکه کلمه اعتیاد را برای پدیده‌هایی مانند سکس مهار گسیخته، قمار بازی غیر قابل کنترل، اعتیاد به بازی های کامپیوتری یا حتی تماشای وسواس گونه ی سریال‌های تلوزیونی هم می توانیم به کار ببریم.

اعتیاد به مواد مخدر چیست؟

وابستگی به مواد مخدر را از 3 جنبه می توان بررسی کرد:

1. وابستگی رفتاری
2. وابستگی فیزیولوژیک
3. وابستگی روانی

• وابستگی رفتاری

در مبحث وابستگی به مواد مخدر وابستگی رفتاری به حالتی گفته می شود که مطابق با آن، فرد رفتار مواد جویانه داشته و شواهد نشان می دهد این فرد در ارتباط با مواد مخدر، رفتارهای بیمارگونه یا پاتولوژیک از خود نشان می دهد. مثلاً فردی که برای تهیه ی مشروبات الکلی پول زیادی خرج می کند یا تحت تاثیر الکل، خشونت زیادی از خود نشان می دهد وابستگی رفتاری از خود نشان می دهد.

• وابستگی روانی

وابستگی روانی یک الگوی فکری است که با ولع مصرف مواد مخدر، عدم کنترل مصرف مواد مخدر، تمایل شدید برای دست یابی به مواد مخدر، انکار استفاده شخصی از مواد مخدر و ادامه مصرف مواد مخدر علی رغم آسیب های وارده از طرف آن به بدن همراه است. این وابستگی روانی که به آن عادت هم می‌گویند زمانی بروز پیدا می کند که فرد وسوسه، کشش و میل شدیدی به مصرف مواد مخدر مانند ماری جوانا، شیشه و غیره داشته باشد.

مانند کسی که نیمه شب برای جستجوی سیگار خیابان به خیابان را می گردد چون سیگارش تمام شده. این میل شدید به مصرف در واقع فرد را کلافه کرده و به زندگی اجتماعی، شغلی و روابط او آسیب می زند.

• وابستگی جسمانی

وابستگی جسمانی یا وابستگی فیزیولوژیک یعنی در بدن فرد تحت تاثیر مصرف مکرر مواد تغییراتی ایجاد شود که وقتی مواد به بدن او نمی‌رسد بدنش علامت‌هایی مانند بی خوابی، تپش قلب یا تعریق را نشان می دهد. وابستگی جسمانی در واقع حالتی تطبیقی است که پس از مصرف طولانی مدت مواد مخدر اتفاق می افتد که در آن قطع مصرف مواد مخدر باعث ایجاد علائم جسمانی خاصی می شود.  همه ی موادی که افراد به آن‌ها وابسته می‌شوند وابستگی روانی و رفتاری دارند اما بعضی مخدرها وابستگی جسمانی شدیدتری دارند و بعضی دیگر وابستگی روانی شدیدتری دارند.

مثلا مخدرهایی مانند الکل و تریاک وابستگی جسمانی شدیدی ایجاد می کنند و این در حالی است که مخدرهایی مانند ماری جوانا و شیشه وابستگی جسمانی زیادی نداشته و وابستگی به آنها بیشتر به شکل روانی و رفتاری بوده و در صورت ترک آنها نیز علائم ترک جسمانی در آن‌ها بروز نمی‌کند و فقط کلافگی و وسوسه مصرف است که در آنها بروز پیدا می‌کند.

وابستگی‌ به مواد مخدر در بدن چگونه ایجاد می‌شود؟

وابستگی به مواد مخدر به سیستم پاداش مغز بر می‌گردد. مواد وابستگی‌زا و هر چه که برای ما ایجاد وابستگی می‌کند دوپامین را در سیستم پاداش مغز ما آزاد می‌کند و در نتیجه باعث ایجاد تجربه ی لذت می‌شود. چیزهایی که این احساس لذت را بیشتر می کند باعث ایجاد وابستگی در ما می‌شود و این وابستگی به گونه ای خود را در ما نشان می دهد که ما یادش می‌کنیم، از آن‌ خاطره داریم، دنبالش می‌گردیم و بارها و بارها آن‌ را می‌خواهیم.

• لذت طلبی مغز و اعتیاد

در واقع کانون هدف همه ی موادی که برای ما لذت ایجاد می‌کنند همین مسیر پاداش مغز است. هر چیز لذت بخش مانند غذا، موسیقی یا رابطه ی جنسی نیز سیستم پاداش مغز را تحریک می‌کند با این حال مقدار دوپامینی که در نتیجه ی مصرف مواد در این بخش مغز به جریان می‌افتد خیلی بیشتر از دوپامینی است که در نتیجه لذت غذا خوردن ترشح می شود. در نتیجه، میزان لذت و جستجو برای یک ماده مخدر به وابستگی فیزیولوژیک و جسمانی به آن ماده مخدر بستگی دارد.

مثلا فرد معتاد به کوکایین خالص (کراک) باید هر ۳ یا ۴ ساعت یکبار کراک مصرف کند اما فرد معتاد به تریاک می‌تواند زمان طولانی‌تری حدود ۱۲ تا ۲۴ ساعت را تاب بیاورد. در این صورت معتاد به کراک به دلیل نیاز بیشتر به مواد مخدر، وابستگی رفتاری بیشتری نشان می‌دهد. در واقع هر چیز که برای ما ترس یا لذت بیشتری ایجاد کند بیشتر در توجه و حافظه ی ما اثر می‌گذارد و ما بیشتر با آن درگیر می‌شویم.

• سو مصرف مواد مخدر

سوءمصرف مواد مخدر یعنی یک ماده مخدر را طوری مصرف کنیم که برای ما مشکلات جسمانی یا روانی ایجاد کند. سوءمصرف (معادل واژه disuse) یعنی ماده‌ای که برای ما تجویز شده را به شکلی بد یا دل بخواهی مصرف کنیم. مثلا پزشک برای کاهش قند ما متفورمین تجویز کرده اما به دلیل این که متفورمین وزن را هم پایین می‌آورد ما برای کاهش وزن این دارو را بیش از حد تجویز، مصرف می کنیم و این مصرف به شکلی است که به کلیه هایمان آسیب می زند.

• وابستگی متقابل

در مبحث اعتیاد اصطلاحی وجود دارد به نام وابستگی متقابل. وابستگی متقابل هیچ ربطی به ناقل ها و پایانه‌های عصبی ندارد بلکه با سیستم خانواده در ارتباط است. وقتی در سیستم خانواده رابطه ای وجود داشته باشد که وجود آن در تداوم یا تسهیل اعتیاد نقش مهمی ایفا کند به این فرایند وابستگی متقابل می‌گوییم. مثلا بعضی از معتادان مرد، همسران خود را هم معتاد می کنند تا بتوانند آزادانه در خانه مواد مصرف کنند. این موضوع اغلب این طور شروع می‌شود که اگر زن دندان درد یا سردردی بگیرد شوهرش فوراً مصرف مواد را برای تسکین درد به او پیشنهاد می کند.

اگر فرد معتاد در خانواده خود از این فرصت‌ها برای معتاد کردن سایر افراد خانواده به خصوص همسر خود استفاده کند این یک نوع وابستگی متقابل است. با این حال لازم است بدانیم که این وابستگی متقابل همیشه به معنای اعتیاد سایر افراد خانواده نیست. مثلا گاهی پیش می‌آید که یکی از افراد خانواده هزینه‌ی اعتیاد فرد دیگر را می‌دهد. در این وضعیت فرد معتاد برای ادامه اعتیاد از طرف یکی از افراد غیر معتاد خانواده حمایت می‌شود.

این حمایت می‌تواند مالی باشد مثلا مادر خانواده برای همدلی و گاهی هم یارگیری در خانواده به صورت پنهانی هزینه اعتیاد او را فراهم می‌کند یا برای توجیه اعتیاد او می‌گوید او چاره ای ندارد چون فلان بیماری را دارد و  پزشکان نتوانسته‌اند او را درمان کنند و درد امانش را بریده!

علت وابستگی جسمانی به مواد چیست؟

سلول های مغزی که دارای گیرنده های اختصاصی اپیوئیدی هستند با مصرف اولین دُز مصرفی، تمایل افراد به مصرف بیشتر را تحریک می کنند. تغییرات سازشی به مرور زمان در انسان باعث شکل گیری وابستگی در او می شود. مصرف روزانه مواد مخدر موجب افزایش تحمل بدن شده و این افزایش تحمل بدن به این معناست که بعد از گذشت یک دوره ی زمانی، دُز مصرفی اولیه دیگر تاثیری روی بدن فرد نداشته و او برای تجربه سرخوشی باید دُز بیشتری از مواد مخدر را مصرف کند.

وابستگی جسمانی زمانی خود را نشان می دهد که مواد مخدر به بدن فرد نرسد و بسته به نوع مخدر مصرفی علام نرسیدن مواد به بدن، خود را به شکل های گوناگونی نشان می دهد. برای مثال نرسیدن تریاک به یک معتاد به تریاک خود را به شکل علائم جسمانی همچون تعریق، بدن درد، آبریزش بینی و چشم، بی قراری و کلافگی و … خود را نشان می دهد.

علل وابستگی روانی به مواد مخدر

در مبحث وابستگی به مواد مخدر وابستگی روانی با میل شدید به مصرف و تجربه مجدد سرخوشی، خود را نشان می دهد از دیگر علائمی است که نشان می دهد این است که مواد مخدر بر مغز تاثیر می گذارد. وابستگی روانی باعث می شود که افراد هر لحظه به دنبال مواد مخدر باشند و برای به دست آوردن آن دست به کارهای نامعقول بزنند.

نام دیگر این وابستگی روانی را می توان وسوسه گذاشت که مطابق با آن وقتی وسوسه ی مصرف مواد مخدر در فرد فعال می شود او برای دست یابی به مواد ممکن استه هر کاری بکند و حتی دست به کارهای خطرناک بزند. وابستگی روانی به مواد بعد از ترک یا قطع مصرف مواد، خود را به شکل اضطراب یا افسردگی نشان می دهد.

علائم عاطفی بازگشت به اعتیاد

فردی که دچار وسوسه ی مصرف مواد مخدر می شود یکسری علائم عاطفی را تجربه می کند و تجربه ی این علائم ممکن است فرد به مصرف مجدد مواد روی آورد. در این بازگشت عاطفی به سمت اعتیاد، احساسات فرد تحریک شده و میل به مصرف در او افزایش می یابد. از نشانه‌ های بازگشت عاطفی به سمت مصرف مواد مخدر می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• اضطراب و استرس
• عدم تحمل ناکامی و شکست ها
• عصبانیت و پرخاشگری
• نوسانات خُلقی
• کناره‌ گیری و انزوا

علائم روانی بازگشت به اعتیاد

لغزش روانی به صورت یک جنگ در ذهن فرد است که بخشی از مغز تمایل به مصرف مواد مخدر دارد و بخشی دیگر برای مصرف نکردن تلاش می کند. علائم لغزش روانی عبارتند از:

• فکر کردن در مورد افراد، مکان‌ها و چیزهایی که با آنها مصرف می‌کردید.
• وقت گذراندن با دوستانی که قبلاً با آنها مواد مخدر مصرف می‌کردید.
• توجیه خود برای مصرف مجدد با این افکار که یکبار مصرف مشکلی ندارد و بسیاری از موارد دیگر…

علائم فیزیکی بازگشت به اعتیاد

هنگامی که افراد از نظر روانی و عاطفی لغزش کرده باشند؛ احتمال لغزش فیزیکی در آنها بسیار افزایش می یابد. اگر نشانه‌های هشدار دهنده‌ی اولیه‌ی عود را تشخیص داده و علائم ترک حاد را درک کرده باشید قبل از اینکه دیر بشود می‌توانید خودتان را نجات داده و در دام مصرف مجدد نیوفتید.

لزوم اهمیت توجه به مصرف مخدرهای سبک و کوچک انگاری مضرات آنها

در راستای تاکید بر اهمیت عوامل دخیل در وابستگی به مواد مخدر لازم است یادآوری کنیم که بهتر است افراد از کوچک نمایی مضرات مخدرهایی مانند سیگار، حشیش و قلیان دست بردارند و به مواردی که در ادامه می آید توجه کنیم.

• ۱) مصرف موادی چون سیگار، مشروبات الکلی و قلیان استعداد وابستگی به مواد اعتیادآور سنگین‌تری چون مواد مخدر صنعتی و محرکها را در افراد مصرف کننده بیشتر می کند. به عنوان مثال می توانید به مقایسه دو نفر بپردازید که یکی از آن ها هیچ گونه مواد مخدری مصرف نکرده و دیگری اقدام به مصرف گاه به گاه موادی چون سیگار، قلیان و مشروبات الکلی می‌نماید. در چنین شرایطی احتمال وابستگی گروه دوم به مواد سنگین تر و بیشتر از گروه اول خواهد بود.
• ۲) موادی همچون قلیان، حشیش، گل و … حاوی ترکیبات ناشناخته و اعتیادآوری هستند که احتمال بروز وابستگی به مواد محرک در بین مصرف کنندگان آن ها زیاد است.
• ۳) هر چند برخی از افراد معتقدند که توانایی کنترل مصرف مواد مخدر را داشته و با توجه به باوری که نسبت به توانایی‌های خود دارند معتقدند که احتمال بروز وابستگی در آن ها اصلاً وجود ندارد اما این افراد باید توجه داشته باشند که داشتن چنین باورهایی نادرست است. زیرا داشتن اعتماد به نفس کاذب یعنی باور نادرست نسبت به توانایی های خود در غالب اینگونه موارد باعث مصرف و وابستگی به مواد اعتیاد آور می شود.
• ۴) باید این واقعیت را پذیرفت که مصرف حشیش و ترکیبات آن از جمله گل، گراس، علف، ماری‌جوانا و همچنین مصرف قلیان، سیگار و مشروبات الکلی کاملاً اعتیاد آور بوده و باعث بروز عوارض جبران‌ناپذیری در مصرف کنندگان آن ها خواهد شد.

نویسنده مقاله: محبوبه سعیدی راد